Giáo sư bậc 1 Ellie Phương D. Nguyễn từng làm việc tại Denison University, thuộc hệ thống trường đại học khai phóng (Liberal Arts College), hiện giảng dạy ở Oklahoma State University (OSU) thuộc hệ thống trường công nhấn mạnh nghiên cứu (Research University). Ở các trường khác có thể khác biệt vì hệ thống đại học Mỹ rất đa dạng, nhưng đều cần một số tiêu chí chung để sinh viên có thể đạt được kết quả học tập tốt, phát huy tối đa năng lực.
1. Sự linh hoạt và tự do trong lựa chọn chuyên ngành
Mỗi trường đại học Mỹ, cả công lẫn tư, thường có vài trăm chuyên ngành chính (Majors) và chuyên ngành phụ không bắt buộc (Minors) cho sinh viên tự do lựa chọn theo sở thích. Các khoa trong trường cũng phân ra nhiều lựa chọn tùy theo định hướng nghề nghiệp mà sinh viên nhắm đến sau khi ra trường.
Như khoa Sinh hóa & Sinh học Phân tử ở OSU, khi mới vào nếu sinh viên định hướng sau này tốt nghiệp sẽ thi vào trường Y/Dược/Nha/Thú y (các bằng tương đương trình độ thạc sĩ ở Mỹ, nhất là trường lớn muốn nộp vào các ngành này thường yêu cầu phải có bằng cử nhân trước) thì sẽ chọn hướng gọi là “PreVet/PreMed Option” và sẽ chọn học các môn liên quan nhiều đến người và động vật, thay vì thực vật và môi trường.
Việc sinh viên thường xuyên thay đổi chuyên ngành chính và phụ là bình thường ở Mỹ, có thể diễn ra một hoặc nhiều lần, từ năm nhất đến tận năm cuối. Thủ tục để thay đổi chuyên ngành khá đơn giản và nhẹ nhàng thông qua người phụ trách học thuật (Academic Advisor) của sinh viên.
Vì vậy các bạn hãy tìm hiểu sớm và đừng ngại khám phá các môn khác nhau ở những học kỳ đầu. Nếu cần bạn có thể mạnh dạn đổi sang chuyên ngành khác phù hợp với mình hơn, nhưng cũng đừng chuyển nhiều quá sẽ kéo dài thời gian tốt nghiệp và tăng chi phí học. Các bạn hãy nhớ phương châm ở Mỹ là không bao giờ quá muộn để theo đuổi công việc mình thực sự yêu thích.
2. Lựa chọn môn học linh hoạt theo cấp độ từ thấp đến cao
Các môn học trong từng chuyên ngành thường được trường thiết kế theo nhiều mục để thỏa mãn yêu cầu ở ba cấp độ. Một là yêu cầu chung của bang dành cho tất cả sinh viên bậc đại học, bất kể chuyên ngành, bao gồm phải học các môn về toán, lịch sử, tiếng Anh, khoa học tự nhiên và xã hội. Hai là yêu cầu của trường đại học. Ba là yêu cầu của khoa dành cho từng chuyên ngành.
Các môn học chính cũng có nhiều giáo viên dạy vào các giờ khác nhau cùng một học kỳ để sinh viên có thể tự do lựa chọn giờ phù hợp. Sinh viên thường đến gặp Academic Advisor của mình để được tư vấn chọn môn học cho học kỳ sau và biết ngày có thể đăng ký lớp của học kỳ tiếp.
Bạn nên đăng ký sớm ngay giờ đầu tiên có thể truy nhập các lớp để có nhiều lựa chọn cho lớp học và giờ học tối ưu với thời gian biểu của mình, và chọn được lớp mà giáo sư dạy có nhiều phản hồi tốt từ sinh viên. Đăng ký càng muộn thì càng ít lựa chọn vì mỗi lớp đều có giới hạn sĩ số, cần liên lạc với giáo viên để xin vào danh sách chờ (waiting list) nếu lớp cần lấy đã hết chỗ.
Thời gian tốt nghiệp dài hay ngắn là tùy thuộc vào tốc độ hoàn thành số tín chỉ yêu cầu của các chuyên ngành chính và phụ mà sinh viên lựa chọn. Như ở OSU yêu cầu hoàn thành 120 tín chỉ (credits) cho một chuyên ngành chính trước khi tốt nghiệp, trung bình mất 4 năm hay 8 học kỳ chính, mỗi năm lấy khoảng 30 tín chỉ cho hai học kỳ.
Nhưng khi mới vào học kỳ đầu bạn không nên đăng ký quá 15 tín chỉ để không bị choáng ngợp và có thời gian thích nghi tốt hơn với áp lực học tập ở môi trường mới. Tốt nghiệp sớm mà điểm thấp thì không bằng tốt nghiệp đúng tiến độ hoặc chậm hơn chút với điểm số cao. Vì hồ sơ xin việc và nhất là nếu nộp lên cao học của bạn cũng cạnh tranh hơn nhiều, kiểu chậm mà chắc, còn đã nhanh thì phải xuất sắc.
3. Hệ thống tín chỉ và chuyển đổi giữa các trường đại học
Sinh viên có thể dễ dàng chuyển đổi tín chỉ (transfer credits) từ trường này sang trường khác ở Mỹ để tiết kiệm thời gian không phải học lại, thậm chí là tiết kiệm rất nhiều học phí. Ví dụ bạn có thể chuyển từ trường có học phí thấp như Đại học Cộng đồng (Community College), nơi chỉ chuyên dạy hệ hai năm đầu đại học (lower division) sang một trường đại học lớn chuyên đào tạo hệ bốn năm (Freshmen, Sophomore, Junior & Senior) để học nốt các môn cấp cao ở hai năm cuối (upper division) và tốt nghiệp với tấm bằng của trường đại học lớn.
Một lưu ý là nếu được nhận học bổng thì thường có điều kiện sinh viên phải lấy ít nhất 12 tín chỉ một học kỳ và cần duy trì điểm học (GPA, điểm cao nhất là 4.0) ở mức nhất định tùy loại học bổng. Nếu giữa kỳ muốn bỏ bớt môn nào vì thấy khả năng bị điểm thấp (để dành sang kỳ sau sẽ học lại sau) thì bạn phải nhanh chóng liên hệ người phụ trách của mình giúp tìm môn khác phù hợp thay vào cho đủ số tín chỉ yêu cầu để không bị mất học bổng sau kỳ đó.
Ở OSU và một số trường khác, sinh viên giỏi có thể đăng ký thêm tín chỉ danh dự (Honor Credits & Honor Contract) ở một số môn để tăng tính cạnh tranh trên bảng điểm và có thể tốt nghiệp bằng danh dự. Điều này đòi hỏi sinh viên làm việc trực tiếp với giáo sư của môn học đó để nhận thêm bài tập riêng hoặc công việc nghiên cứu khác ngoài các bài tập được giao chung trên lớp, và cần hoàn thành với điểm số cuối cùng là A hoặc B (nếu bị điểm C hoặc D thì sẽ mất luôn honor credits).
4. Liên hệ người phụ trách tư vấn học thuật (Academic Advisor)
Ở cả trường tư Denison University và trường công OSU tôi đã và đang dạy thì mỗi sinh viên từ khi mới nhập học sẽ được phân cho một giáo viên hoặc nhân viên phụ trách học thuật, gọi là Academic Advisor để theo sát và giúp đỡ sinh viên từ lúc mới vào cho đến khi tốt nghiệp. Do vậy bạn nên liên lạc ngay với Academic Advisor khi gặp khó khăn hay có việc gì đột xuất xảy ra có thể làm ảnh hưởng đến việc học, để nhận được sự tư vấn và hỗ trợ kịp thời.
Academic Advisor có thể truy cập vào bảng điểm và thông tin về các môn học của sinh viên bất cứ lúc nào, nhưng hoàn toàn giữ bí mật không tiết lộ ngay cả khi phụ huynh yêu cầu nếu không được sự đồng ý của sinh viên. Chỉ trừ khi sinh viên ký vào hồ sơ nộp cho trường cho phép phụ huynh hỏi điểm thì lúc đó nhà trường mới được phép cung cấp.
5. Xây dựng hình ảnh tốt với các giáo sư
Giáo sư ở Mỹ đánh giá cao sinh viên hay phát biểu và đóng góp tích cực vào câu hỏi thảo luận trên lớp, hay xung phong lên bảng giải bài, và hay đến văn phòng để trao đổi thắc mắc về bài giảng, nhất là trước mỗi lần thi. Khi giáo sư có ấn tượng tốt về bạn và nhớ tên bạn trong số vài chục thậm chí vài trăm sinh viên trong lớp thì rất có lợi thế.
Nếu cuối kỳ chỉ thiếu ít điểm là có thể chuyển từ B lên A, hoặc C lên B, giáo sư có thể giao thêm bài tập giúp bạn cải thiện điểm nếu bạn yêu cầu (không có chuyện xin điểm). Sau này khi bạn cần thư giới thiệu (Recommendation Letters), giáo sư có ấn tượng tốt về bạn sẽ sẵn sàng viết thư với nội dung tích cực để hỗ trợ cho bạn nộp lên cao học hoặc xin việc làm.
Tính trung thực được đánh giá rất cao và là tố chất quan trọng ở Mỹ nên khi thi nếu bạn bị phát hiện gian lận thì sẽ bị đình chỉ thi hoặc zero điểm và báo lại cho Academic Advisor. Khi làm bài luận (writing essay), bạn tuyệt đối không sao chép lẫn nhau hoặc copy phần lớn nội dung từ Internet mà không biên tập lại. Vì các giáo sư sẽ dùng phần mềm của trường dễ dàng phát hiện bài viết của bạn giống bao nhiêu phần trăm nội dung nào đó trên mạng từ bất kỳ nguồn nào. Nếu giống trên 20%, bạn sẽ bị đặt vấn đề và trừ điểm do lỗi sao chép (plagiarism).
Điểm lưu ý nữa là khi email trao đổi với giáo sư, bạn nên bắt đầu bằng “Dear Professor X/ Dr. X” để thể hiện sự tôn trọng đúng mực, chứ không nên dùng “Hi/Hello/Hey” như thông thường, rất dễ gây phản cảm từ câu đầu tiên. Khi kết thúc thư, bạn nên để “Sincerely/Yours respectfully”.
Sinh viên cần hiểu hệ thống hàn lâm ở các trường đại học Mỹ chia làm ba cấp bậc giáo sư theo thâm niên công tác, nhưng phần lớn đều làm công tác nghiên cứu và giảng dạy:
Giáo sư bậc 1: Assistant Professor là người vào vị trí giáo sư của trường đại học tại Mỹ trong 5 đến 7 năm đầu tiên, thuộc diện ứng cử vào biên chế hay còn gọi là “tenured-track”. Nếu dịch là “trợ lý giáo sư” là sai với nghĩa thực tế rất xa vì họ không làm trợ lý cho giáo sư nào mà đã là một giáo sư độc lập.
Giáo sư bậc 2: Associate Professor sau khi đã qua xét duyệt của hội đồng khoa học từ cấp trường lên cấp bang, và được vào biên chế chính thức hay còn gọi là “tenured” trong 5-7 năm tiếp theo.
Giáo sư bậc 3: Full Professor hoặc để ngắn gọn là Professor sau khi đã qua đợt xét duyệt cuối cùng của hội đồng, và giữ nguyên chức danh Professor cho đến khi về hưu, có thể xin lên tiếp Emeritus Professor dạng giáo sư danh dự sau khi đã qua tuổi nghỉ hưu.
6. Chủ động tìm cơ hội nghiên cứu và thực tập
Sau khi đã quen với môi trường học thì từ năm thứ hai bạn có thể bắt đầu chủ động tìm kiếm cơ hội để xin vào các lab nghiên cứu nếu học về khoa học tự nhiên, hoặc tìm cơ hội thực tập (internship) ở các công ty vào mùa hè cho tất cả chuyên ngành. Khi bạn tạo ấn tượng tốt với giáo sư như đã nói ở mục 5 thì sẽ có nhiều cơ hội được nhận vào lab để học làm nghiên cứu hoặc giới thiệu bạn đi thực tập ở nơi khác.
Ngoài việc thường xuyên xem trên website tuyển dụng và cơ hội nghề nghiệp của trường dành cho sinh viên, bạn có thể đến tham dự các seminar về khoa học thường kỳ của khoa, hoặc tự tìm hiểu trên website của các khoa xem giáo sư nào đang làm đề tài mình yêu thích và chủ động liên lạc để xin vào lab họ thực tập tình nguyện mỗi tuần vài tiếng. Tôi từng nhận nhiều sinh viên dạng này, sau khi thực tập 1, 2 học kỳ ở lab và học hết kỹ năng sinh học phân tử cần thiết, tôi sẽ bắt đầu trả lương cho các bạn ấy theo giờ làm việc.
Khi sinh viên tích lũy thêm kinh nghiệm nghiên cứu và thực tập để liệt kê trong hồ sơ xin việc thì đó là một điểm rất sáng bên cạnh điểm học tốt, khi tốt nghiệp sẽ dễ dàng xin việc hoặc xin học bổng cao học ở các trường tốt.
7. Chọn lọc các hoạt động ngoại khóa
Đa số đại học ở Mỹ có rất nhiều câu lạc bộ ngoại khóa cho sinh viên gia nhập tùy theo sở thích, định hướng nghề nghiệp, hoặc đơn giản dựa trên màu da, sắc tộc. Do vậy khi mới vào năm đầu bạn sẽ dễ bị choáng ngợp bởi hàng loạt hoạt động ngoại khóa được giới thiệu, nhưng hãy tỉnh táo lựa chọn 1-2 nhóm để tham gia thôi. Vì càng tham gia nhiều câu lạc bộ càng phải đi sinh hoạt nhiều và không còn thời gian tập trung học, dẫn đến điểm số thấp.
Nhưng bạn cũng không nên chỉ biết học thôi mà không tham gia các hoạt động ngoại khóa hay thể thao giúp thư giãn sau giờ học và giao lưu hợp tác với bạn bè quốc tế, hay tham gia các hoạt động thiện nguyện vì cộng đồng. Điều này cũng giúp giảm stress rất tốt nếu không tham gia thái quá, và cũng được đánh giá tốt khi đưa vào CV cho thấy kỹ năng giao tiếp, lãnh đạo và kinh nghiệm hoạt động tập thể của sinh viên.
Trước khi sang Mỹ học bạn có thể dễ dàng liên lạc làm quen với nhóm sinh viên Việt Nam của trường qua Fanpace hoặc email để hỏi thêm thông tin về chỗ ở, đưa đón ở sân bay. Có hai nhóm, sinh viên từ Việt Nam sang Mỹ học thường thuộc nhóm VSA (Vietnam Student Association), và sinh viên người Mỹ gốc Việt thuộc nhóm VASA (Vietnam American Student Association) gồm các bạn trẻ sinh ra hoặc lớn lên từ bé ở Mỹ nên có thể có một số khác biệt văn hóa.
8. Cơ hội học bổng và giải thưởng cho sinh viên
Các trường đại học lớn thường có quỹ học bổng khuyến khích sinh viên tham gia nghiên cứu, như ở OSU sinh viên từ năm nhất đến năm cuối có thể tìm giáo sư hướng dẫn để tham gia một đề tài nghiên cứu nhỏ và dùng đề tài này để xin học bổng 4.500 đôla một năm chi trả cho sinh hoạt phí và một phần hóa chất, dụng cụ thí nghiệm cho đề tài. Vì vậy sinh viên nào yêu thích làm khoa học hãy mạnh dạn tìm thầy và nộp hồ sơ xin học bổng từ những năm đầu.
Vào cuối năm học, trường và khoa thường có các giải thưởng lớn, nhỏ và học bổng cho sinh viên từ năm nhất đến năm cuối có điểm học tốt, đồng thời tích cực tham gia nghiên cứu hay hoạt động cộng đồng. Giải thưởng có thể từ vài trăm đến vài nghìn đôla tùy nơi và giấy chứng nhận (Certificate) như một thành tích học tập để đưa vào CV. Như ở khoa tôi các giáo sư (đồng thời cũng kiêm nhiệm Academic Advisor) sẽ ngồi họp với nhau một buổi đề cử sinh viên cho từng hạng mục giải thưởng. Vì vậy sinh viên càng tạo nhiều ấn tượng tốt với giáo sư như đã đề cập ở mục 5 thì càng dễ được đề cử.
9. Tận dụng hỗ trợ của nhà trường
Các trường đại học Mỹ đều có rất nhiều dịch vụ và trung tâm nhằm hỗ trợ tốt nhất cho đời sống của sinh viên trong trường. Tiền học phí của sinh viên không những dùng để trả cho tín chỉ đăng ký học mà một phần còn trả cho hoạt động của các trung tâm hỗ trợ sinh viên, dù cho bạn có sử dụng hay không. Vì thế sinh viên nên tận dụng tốt nhất dịch vụ hỗ trợ “miễn phí” này khi cần, vì chỉ cần thẻ sinh viên là được vào và thường không phải đóng thêm phí.
Như trung tâm thể thao (Recreational center) là nơi bạn nên đến đều đặn mỗi tuần để rèn luyện sức khỏe. Ở đây có trang bị đầy đủ máy tập thể thao, bể bơi chuyên nghiệp, phòng xông hơi, sân bóng rổ, bóng chuyền, tennis, các chương trình dạy yoga, karate, dance… Ngoài ra, còn có trung tâm tư vấn và giải tỏa tâm lý (Counceling Center) để gặp và nói chuyện với các chuyên gia tâm lý bất cứ khi nào sinh viên gặp vấn đề căng thẳng về tinh thần cần tư vấn.
Bên cạnh đó là trung tâm hỗ trợ sinh viên quốc tế (International Center) giúp giải quyết các vấn đề visa, thủ tục nhập học, gửi thư mời bố mẹ sang thăm con hoặc dự lễ tốt nghiệp. Trung tâm y tế (Health center) trong khuôn viên trường sinh viên có thể đặt lịch hẹn đến khám. Trung tâm giới thiệu (Career Center) giúp sinh viên tìm việc làm trong và ngoài trường. Trung tâm hỗ trợ kỹ năng toán và viết (Math & Writing Centers) khi bạn viết luận và cần người Mỹ bản xứ đọc sửa dùm. Các chương trình dạng một kèm một cho các môn toán, lý, hóa, sinh (free tutors) sinh viên có thể đăng ký theo giờ hoặc từ đầu năm học.
Ngoài ra, sinh viên có thể đăng ký phòng miễn phí trong thư viện để học nhóm hoặc phòng quay phim để làm đề tài media, hoặc mượn máy quay, laptop, iPad từ một đến vài ngày.
10. Chuẩn bị tốt nghiệp
Khi đến năm cuối và nhất là trước học kỳ cuối, sinh viên cần nhắc người phụ trách học thuật (Academic Advisor) kiểm tra lại xem mình đã đáp ứng đầy đủ tín chỉ cho chuyên ngành chính/phụ và yêu cầu điểm tối thiểu để tốt nghiệp chưa. Sau đó vào đầu học kỳ cuối bạn sẽ phải đăng ký sớm đúng thời hạn để có tên trong lễ tốt nghiệp cuối học kỳ.
Nếu muốn mời cha mẹ, anh chị em sang dự lễ tốt nghiệp, một lý do rất dễ xin visa đi du lịch Mỹ, bạn cần đến trung tâm hỗ trợ quốc tế (International Center) để xin thư mời của trường gửi về cho gia đình cầm đi phỏng vấn.
Nếu bạn có ý định xin thư giới thiệu của giáo sư nào thì hãy xin cuộc hẹn đến văn phòng của họ để nói chuyện, xin phép được để tên và địa chỉ liên lạc của giáo sư vào hồ sơ xin việc của bạn, chứ không nên chỉ hỏi qua email vì họ có thể không nhớ mặt bạn nếu đã học nhiều học kỳ trước. Công ty tuyển dụng sẽ gọi điện cho giáo sư đó để hỏi thông tin chi tiết về bạn.
Mỗi học kỳ các trường thường tổ chức ngày hội việc làm (Career Fair) và mời vài chục đến vài trăm công ty lớn nhỏ đến để tuyển sinh viên sắp tốt nghiệp vào các vị trí đang trống, hoặc giới thiệu cơ hội thực tập (internship) cho sinh viên năm hai, năm ba.
Trước khi tham dự Career Fair, sinh viên cần chuẩn bị vài thứ quan trọng: In sẵn nhiều bản lý lịch CV trong đó liệt kê ngắn gọn các kỹ năng, thế mạnh và kinh nghiệm nổi bật của mình trong một trang A4; Xem trước danh sách công ty tham gia để chọn ra công ty mình muốn ứng tuyển và ưu tiên đến nói chuyện; Ăn mặc trang trọng và phong cách chuyên nghiệp khi đến tự giới thiệu với doanh nghiệp và để lại bản copy CV của mình cho họ liên lạc lại khi cần.
Chúc các bạn sinh viên du học thành công, tận dụng tốt nhất môi trường đại học hiện đại của Mỹ để phát huy tốt đa nội lực và đam mê của mình. Hãy nhớ rằng môi trường học tập và làm việc ở Mỹ rất trọng dụng nhân tài và sẵn sàng tạo điều kiện tốt nhất cho bạn làm việc, cống hiến tài năng, chỉ cần bạn phấn đấu hết mình và không ngừng nỗ lực học hỏi.
Tiến sĩ Ellie Phương D. Nguyễn
Giáo sư bậc 1 Khoa Sinh hóa & Sinh học Phân tử
Đại học bang Oklahoma tại Stillwater – Vnexpress
Bài cùng tác giả: 10 khác biệt của giáo dục tiểu học Mỹ
