Chiến lược mới của Tổng thống Mỹ Joe Biden đã trực tiếp phủ nhận quan điểm phổ biến trong 1/4 thế kỷ trước rằng sự phụ thuộc lẫn nhau về kinh tế có thể giúp xoa dịu những xung đột cơ bản giữa Mỹ và Trung Quốc.
Thay vào đó, nó tập trung vào mục tiêu cạnh tranh quyết liệt hơn với Bắc Kinh về những công nghệ trọng yếu với quyền lực kinh tế và quân sự trong dài hạn. Chiến lược mới được chính quyền Biden đưa ra sau khi kết luận rằng phương pháp tiếp cận dưới thời cựu tổng thống Donald Trump, như áp thuế, cấm cửa Huawei, TikTok hay cáo buộc Trung Quốc đưa Covid-19 tới Mỹ, đã không thể thay đổi quan điểm của Chủ tịch Tập Cận Bình.
Kết quả là, như cố vấn an ninh quốc gia Mỹ Jake Sullivan tuyên bố hồi năm ngoái, một chính sách “bớt chú trọng vào việc tìm cách cản bước Trung Quốc, mà tăng tập trung vào nỗ lực tự thúc đẩy mình chạy nhanh hơn” ra đời, thông qua tăng cường đầu tư vào nghiên cứu và công nghệ như chất bán dẫn, trí tuệ nhân tạo và năng lượng.
Mỹ hôm 17/3 áp lệnh trừng phạt với 24 quan chức Trung Quốc đại lục và Hong Kong với cáo buộc cản trở quyền tự trị của đặc khu, hành động có tính toán về thời điểm và gây chú ý rõ ràng khi Ngoại trưởng Mỹ Antony Blinken cùng cố vấn an ninh quốc gia Sullivan sẽ gặp Ủy viên Quốc vụ viện, nhà ngoại giao hàng đầu Trung Quốc Dương Khiết Trì và Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị vào ngày 18/3 tại Alaska.
Blinken tuần qua đã nhấn mạnh trong chuyến thăm Nhật Bản rằng “chúng tôi sẽ phản ứng, nếu cần, khi Trung Quốc sử dụng biện pháp cưỡng ép hoặc gây hấn để đạt được mục đích”.
Những vấn đề mà Mỹ quan tâm hàng đầu trong lần “chạm mặt” đầu tiên giữa quan chức ngoại giao cấp cao hai nước gồm quyền tự trị của Hong Kong, cách hành xử kiểu “chèn ép” của Trung Quốc với đảo Đài Loan và Australia, hay cáo buộc về nhân quyền đối với người thiểu số Duy Ngô Nhĩ ở Tân Cương.
Khi Biden còn là phó tổng thống Mỹ dưới thời Obama, các đánh giá tình báo của Washington cho rằng Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình sẽ hành động thận trọng, tập trung vào phát triển kinh tế trong nước và tránh đối đầu trực diện với Washington.
Nhưng nhiều năm sau, các cố vấn của Tổng thống Biden đang phụ trách chiến lược mới ứng phó Trung Quốc kết luận rằng tình báo Mỹ trước đây đã đánh giá sai về ý định của ông Tập cũng như mức độ sẵn sàng hành động quyết liệt của lãnh đạo Trung Quốc.
Chiến lược mới này đang ngày càng trở nên rõ ràng. Đó là tổng hợp của những cam kết hợp tác trong các lĩnh vực đôi bên cùng quan tâm như biến đổi khí hậu, trong khi đối đầu trực diện hơn với Trung Quốc trong công nghệ và cạnh tranh quân sự trên vũ trụ cũng như không gian mạng.
Những nội dung này đã được thể hiện trong cuộc điện đàm kéo dài hai tiếng hồi tháng trước giữa Tổng thống Biden và Chủ tịch Tập. Theo các cố vấn Nhà Trắng, Tổng thống Biden đã cảnh báo Chủ tịch Tập rằng ông không nên tin vào những luận điệu ở ngay chính Trung Quốc về việc Mỹ là một cường quốc đang suy yếu bởi những chia rẽ chính trị nội bộ.
Không lâu sau cuộc điện đàm, ông Tập được cho là đã nói với các quan chức địa phương ở khu vực tây bắc Trung Quốc rằng “nguồn cơn gây hỗn loạn lớn nhất trong thế giới ngày nay nằm ở Mỹ”. Ông cũng gọi Mỹ là “mối đe dọa lớn nhất đối với an ninh và phát triển” của Trung Quốc.
Ngoại trưởng Blinken và cố vấn Sullivan tin rằng tuyên bố từ Chủ tịch Tập là dấu hiệu cho thấy một nỗi bất an ở Trung Quốc, một nỗi sợ trước nguy cơ Bắc Kinh có thể bị tổn thương bởi những “yết hầu” mà Washington vẫn nắm giữ công nghệ nền tảng, bất chấp những tiến bộ đáng kể của Trung Quốc về vũ khí và trí tuệ nhân tạo.
Hệ quả là cả hai nước đều đang chạy đua nhằm đảm bảo chuỗi cung ứng cho riêng mình và giảm phụ thuộc vào đối phương, đảo ngược 40 năm hội nhập kinh tế. Nhưng xét trên bình diện rộng hơn, nó gần như đặt dấu chấm hết cho một cấu trúc hậu Chiến tranh Lạnh, vốn cho rằng lợi ích của hai cường quốc gắn bó chặt chẽ với nhau, không thể tách rời.
“Không nghi ngờ gì nữa, quỹ đạo rõ ràng đã thay đổi một cách đáng kinh ngạc”, Elizabeth C. Economy, chuyên gia cấp cao tại Viện Hoover thuộc Đại học Stanford, Mỹ, nhận xét. “Về cơ bản, tôi nghĩ việc đôi bên thiếu lòng tin vào nhau sẽ rất khó khắc phục”.
Phương pháp tiếp cận mà Biden theo đuổi là sự thay đổi rõ ràng so với Barack Obama, người từng đặt niềm tin vào một Trung Quốc “trỗi dậy hòa bình”.
Ngày nay, dường như một nhận thức chung đã hình thành rằng quan hệ Mỹ – Trung không chỉ rơi xuống mức thấp nhất trong lịch sử kể từ năm 1949 đến nay mà còn có nguy cơ diễn biến tồi tệ hơn.
Không lâu sau khi Biden đắc cử, cựu ngoại trưởng Mỹ Henry Kissinger đã nói rằng Washington và Bắc Kinh đang ngày càng tiến gần hơn tới thế đối đầu. Theo ông, nguy cơ lớn nhất là một số cuộc khủng hoảng có thể vượt khỏi tầm kiểm soát và biến thành “xung đột quân sự thực sự” giữa hai cường quốc.
Ba năm trước, trong một bài bình luận đăng trên tạp chí Forein Affairs, các tác giả Kurt Campbell và Ely Ratner đã viết thế giới phải thừa nhận rằng “cấu trúc hậu Chiến tranh Lạnh về cách hai cường quốc cần học cách hòa hợp đã chấm dứt”.
Mỹ “đã đánh giá thấp tinh thần sẵn sàng đối đầu trực tiếp của Trung Quốc hay việc họ sẵn lòng sử dụng sức mạnh kinh tế để viết lại các quy tắc công nghệ và thương mại có lợi cho mình”, Campbell và Ratner nhận định.
Hiện Campbell là điều phối viên chính sách châu Á Nhà Trắng còn Ratner mới được bổ nhiệm làm quan chức cấp cao Lầu Năm Góc, chịu trách nhiệm về một dự án đánh giá về thế cạnh tranh quân sự giữa Mỹ và Trung Quốc.
Giới chức Mỹ cảnh báo Đài Loan có thể trở thành điểm nóng căng thẳng nhất trong những tranh cãi giữa Washington và Bắc Kinh. Trung Quốc luôn coi Đài Loan là một phần lãnh thổ chờ thống nhất và sẵn sàng dùng vũ lực nếu cần thiết.
Tuần trước, Đô đốc Philip S. Davidson, chỉ huy Bộ Tư lệnh Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương của Mỹ, cảnh báo Trung Quốc có thể dùng vũ lực thu hồi Đài Loan trong 6 năm nữa. Ngay hôm sau, một tàu khu trục Mỹ đi qua eo biển Đài Loan như một lời nhắc nhở rằng bất cứ hành động quân sự gây áp lực nào lên hòn đảo sẽ gặp phải phản ứng từ Washington.
Tuy nhiên, các quan chức ở Lầu Năm Góc tin rằng ngày càng nhiều chiến lược gia Trung Quốc giờ đây coi việc phô diễn sức mạnh như vậy chỉ là hành động vô nghĩa. Họ tự thuyết phục bản thân rằng một nước Mỹ vốn đã mệt mỏi vì những cuộc chiến dai dẳng ở Trung Đông sẽ không mạo hiểm đối đầu quân sự với Trung Quốc.
Trước khi nhậm chức, cố vấn an ninh quốc gia Sullivan cho rằng Trung Quốc không có ý định dùng vũ lực trong tranh chấp lãnh thổ ở Thái Bình Dương. Thay vào đó, ông gợi ý Chủ tịch Tập có thể đang tập trung vào mở rộng ảnh hưởng của Bắc Kinh thông qua “định hình các quy tắc kinh tế, tiêu chuẩn công nghệ và thể chế chính trị thế giới”.
Song ông thừa nhận, rủi ro có thể là Trung Quốc muốn theo đuổi cả hai chiến lược cùng lúc.
Chính quyền Biden chỉ trích cách tiếp cận của chính quyền Trump đối với Trung Quốc thiếu vắng một chiến lược cạnh tranh cụ thể. Cựu tổng thống Trump và cựu ngoại trưởng Mike Pompe cảnh cáo các đồng minh đã đàm phán triển khai mạng 5G với Huawei, đe dọa không cho họ tiếp cận thông tin tình báo Mỹ với lý do Washington không thể mạo hiểm để những dữ liệu quan trọng bị chuyển sang Trung Quốc.
Nhưng họ lại không có phương án thay thế đưa ra cho các đồng minh, bởi các công ty Mỹ phần lớn đã rời khỏi lĩnh vực này.
Đội ngũ của Tổng thống Biden hứa hẹn một cách tiếp cận khác, một trong số đó là thuyết phục các nước phương Tây chuyển sang dùng phần mềm mã nguồn mở Mỹ cùng thiết bị chuyển mạch của Nokia và Ericsson để cung cấp một giải pháp thay thế an toàn hơn so với Huawei.
Nhưng việc kết hợp chúng đòi hỏi một cấp độ hợp tác lớn giữa chính phủ và khu vực tư nhân vốn hiếm khi xảy ra trong thời bình và phải mất nhiều năm mới có thể đạt được.
Một thực tế rõ ràng là các nước khác sẽ tiếp tục mua hàng Trung Quốc, đặc biệt khi Bắc Kinh đang dùng các đòn bẩy của mình, như việc viện trợ vaccine Covid-19, nhằm tăng cường cơ hội cho Huawei ở những nước mà chỉ vàng tháng trước họ mới bị chặn.
Tương tự, chính quyền Biden đánh giá nỗ lực của cựu tổng thống Trump hồi năm ngoái nhằm chặn TikTok, ép buộc họ chuyển giao mọi hoạt động tại Mỹ cho một công ty Mỹ, là một quyết định vội vàng và khó lòng vượt qua được các thách thức pháp lý.
Nhà Trắng của Biden đề ra một chiến lược khác tập trung vào vấn đề chính: Làm thế nào để giám sát những phần mềm được cài vào điện thoại của hơn 100 triệu người dùng Mỹ.
“Chiến tranh Lạnh chủ yếu là một cuộc cạnh tranh quân sự”, Campbell nói. “Nhưng tâm điểm cạnh tranh hiện tại sẽ nằm ở công nghệ, như mạng 5G, trí tuệ nhân tạo, điện toán lượng tử hay robot”. Song cạnh tranh trong những lĩnh vực này đòi hỏi Mỹ phải dồn mọi nguồn lực để luôn dẫn đầu, ông lưu ý.
Bên cạnh đó, một số yếu tố trong cách tiếp cận với Bắc Kinh của Trump vẫn được chính quyền Biden duy trì, bao gồm việc dựng hàng rào thuế quan với hàng nhập khẩu Trung Quốc.
Tháng trước, Graham Allison, nhà khoa học chính trị tại Đại học Harvard và Fred Hu, một nhà đầu tư nổi tiếng, cho rằng hiện tại, Mỹ không có cách nào khác ngoài việc phải đối phó với Trung Quốc một cách trực diện.
Theo Allison và Hu, ngăn chặn khủng hoảng quân sự, chống biến đổi khí hậu, kiềm chế đại dịch trong tương lai, ngăn phổ biến vũ khí hạt nhân, chống khủng bố, ứng phó khủng hoảng tài chính, tất cả những nhiệm vụ này sẽ không thể thành công nếu Mỹ không chấp nhận thực tế là Trung Quốc sẽ khó thay đổi ở hiện tại và cả trong tương lai gần.
Vũ Hoàng (Theo NYTimes) – Vnexpress
